Dokuma

Dokuma   (Weaving)

---

Tanım   (Definition)

Dokuma, iplik haline getirilmiş her türlü tekstil malzemesinden çeşitli dokuma teknikleriyle belirli bir en, boy, sıklık ve ağırlıkta tekstil yüzeyi oluşturma eyleminin adı "Dokuma"dır.
  Dokuma eylemi uzunlamasına yan yana dizilmiş belirli sayıdaki (bu sayı bin ila 15 bin arasında olabilir) çözgü ipliklerinin, bir ağız açma düzeneğiyle ikiye bölünmesiyle oluşan ağızlık olarak adlandırılan aralıktan Atkı ipliğinin geçirilmesi ve atkı ipliğinin dokuma tarağı ile uçları sabitlenmiş çözgü ipliklerine sıkıştırılması ile ilk hareketi başlatılan, devamında bir önceki ağız açmadaki çözgü ipliklerinin üstte olanlarını alta, alttakilerin de üste çekildiği yeni bir ağız oluşturup, yeni oluşan aralıktan yeni bir atkı ipliği daha geçirilerek bir önceki atkı ipliğinin yanına sıkıştırılır, bu devinim, çözgü iplikleri uzunlamasına son metresine kadar atkı ipliği ile dolduruluncaya kadar devam eden bir işlemdir.

Kökeni   (Etymology)

  Dokunmuş kumaşların MŐ 6500 yılında kullanıldığına dair arkeolojik buluntuların mevcut olması, iki iplik sistemiyle tekstil yüzeyi oluşturma metodu olan dokumacılığın günümüzden en az 8000 yıl kadar önceleri de bilindiğini ortaya koymaktadır. Neolitik taş devrine ait olan ve karbonlaşmış halde bulunan eski dokuma kumaşlara yurdumuzda yapılan kazılarda da rastlanmıştır. Anadolunun dışında Kıbrıs, Girit ve Yunanistanda da yaklaşık MŐ 5500 yıllarından başlayarak dokuma ile ilgili buluntular elde edilmiştir.

Dokumayla ilgili en erken buluntular bazı belirsizlikler olsa da Anadoluda ele geҫmiştir. Bu buluntulara dayanarak dokumacılık teknolojisinin Anadoluda ortaya ҫıktığı söylenebilir. Bugün bildiğimiz dokuma formundan farkı olamayan ilk kumaşların, hasır örme tekniğinden esinlenerek ortaya çıktığı da iddia edilmektedir.

Dokuma tezgahının resmedildiği buluntularadan İki iplik sisteminin birbiri içerisinden örgü oluşturacak biçimde ve birbirine 90⁰ lik açılarla geçirilebilmesi için, çözgü sistemi düşey olarak asılmakta, atkılar ise bunların arasından elle geçirilmekte olduğu anlaşılmaktadır. Bu durumda dokuma düzlemi önceleri düşey olarak kullanılmıştır.

Bu ilkel dokuma tekniğinin gelişim göstererek dokuma tezgahı haline geldiği MÖ 2000 yıllarına ait tabletlerden, gerek Anadoludan diğer bölgelere gerekse dışarıdan Anadoluya doğru büyük boyutlu bir kumaş ticaretinin yaşandığı öğrenilmektedir. Ayrıca, ele geçen bu tabletlerde dokumanın nasıl yapıldığı, kumaşların isimleri ve kaliteleri ile ilgili de önemli bilgiler vardır. Örneğin Anadoluda çok yaygın dokunan yünlü bir kumaşın isminin Pirikannu olduğu bilinmekte. Bu bilgilerden, MÖ 2000 yıllarında Anadoluda ve ona yakın bölgelerde artık dokumacılığın bir sanayi haline geldiği anlaşılmaktadır.

Erken Hitit ve Hitit İmparatorluk döneminde, dokuma tezgahı ağırlıklarının artık MÖ 3000 yıllarındaki form çeşitliliklerini kaybetmeleri, belli büyüklükte ve formda dokuma tezgahı ağırlıklarının yapılmaya başlandığının kanıtıdır. Eski Yunan Vazoları Üzerine Çizilmiş Dokuma Tezgahları üzerinde ağırlıklı dokuma tezgahının çizildiği en erken vazo, MÖ 600 yıllarına tarihlenen bir Erken Korinth Aryballosu'dur.

Üzerine dokuma tezgahının resmedildiği ikinci örnek Metropolitan Müzesinde bulunan ve Attika'da üretilmiş olan bir Lekythos, Amasis ressamı siyah figür tekniğinde boyanmıştır ve MÖ 6. yy ortalarına tarihlenmiştir. Ağırlıklı dokuma tezgahı, aynı ressam elinden çıkmış dört tane Boiotia Skyphos'u üzerine de Odysseus ve Kirke ile beraber çizilmiştir. Bu Skyphos'lar MÖ 5. yy sonlarına aittir ve Mısır yakınlarındaki Kabirion kutsal alanında ele geçtikleri için ressamına da Kabiros adı verilmiştir.

Vazolar üzerine çizilmiş olan dokuma tezgahlarına bakıldığında günümüz dokumacılarının tam tersine yukarıdan aşağıya doğru dokuma yapıldığı görülür. Yapılan dokumanın uzunluğu ise resimlerden tam olarak anlaşılmamaktadır.
  Bu tezgahların hepsinde dokuma bezin sarıldığı döndürme kirişi olması yanında, uzun dokuma için gerekli olan akışı gösterilmemiştir. En detaylı bilgi Chuisi Skyphosunda, tezgahın üst kirişi üzerinde ip yumağına benzeyen bazı şekiller olması yanında, bunların işlevi belli değildir.

Dokuma tezgahının evrimi
  (The evolution of the weaving loom)

  İlk dokuma tezgahlarında, dokumacılar tam anlamıyla atkı ipliklerini çözgü ipliklerinin üzerine ve altına birer birer elle dokurlardı. Daha sonra, çerçeve gücü ve tarakların icadı, çözgü ipliklerinin gruplar halinde hareket ettirilmesi ve buna parelel olarak mekik atma tekniklerinin yardımıyla dokuma çok daha hızlı hale geldi.

Günümüzde çoğu dokuma tezgahı mekiksizdir. Mekiksiz dokuma tezgahları, ticari olarak mevcut en hızlı dokuma tezgahlarıdır. Tüm dokuma süreçleri ve teknikleri hala aynıdır, tek fark, çözgü ve atkı ipliklerini hareket ettirmek için yeni tekniklerin geliştirilmiş olmasıdır.

İlk Dokuma tezgahları

İlk Dokuma Tezgahları, Keten, yün ve benzeri malzemeler eğrilip ip haline getirildikten sonra dokuma tezgahlarında dokunmuşlardır. Antik devirde 3 çeşit dokuma tezgahı kullanılmıştır.
a) Yatay (yer) Dokuma tezgahı.
b) Alt ve üst kirişlere sahip dikey Dokuma tezgahı.
c) Uçları Ağırlıklı dikey Dokuma tezgahı

a) Yatay (yer) Dokuma tezgahı.

Yatay yer tezgahı ile ilgili en erken bilgileri, Mısırda sülaleler öncesi döneme ait seramik üzerinde yer alan resimlerden elde edilmektedir. MÖ 2000 yıllarına ait Thebes'de bulunmuş bugün Metropolitan Müzesinde korunmakta olan Mebeskstrenin mezarındaki bir resimden elde edilmiştir. Bu resimde, ipliklerin eğrilmesi ve yatay yer tezgahında dokunması ile ilgili sahneler vardır.

b) Alt ve üst kirişlere sahip dikey Dokuma tezgahı.

Alt ve üst kirişlere sahip dikey dokuma tezgahları ile ilgili ilk bilgileri Mısırda 18. ve 19. sülaleler dönemine (MÖ 1500-1400) ait mezarlardaki duvar resimlerinde elde edilmiştir. Mısırda kullanılan bu tezgaha benzer bir dokuma tezgahı, daha sonra Roma döneminde kullanılmaya başlamıştır. Roma döneminde, Anadolunun ve Kıta Yunanistanın klasik dokuma tezgahı olan ağırlıklı dokuma tezgahından sonra MS 1. yy da bu dokuma tezgahı ortaya çıkmıştır. Bu tezgahı, Roma'da Nerva Formundaki frizde alan Athena ve Arakhne arasındaki dokuma yarışını işleyen kabartmalarda görülmektedir.

Ayrıca, MS 2. yy'ın son çeyreğine ait bir mezar duvarında ve MS 279 yılına ait Seleukina Severa'nın mezar taşının üzerinde de bu dokuma tezgahı yapılmıştır. Gerek erken dönemlerde Mısırda kullanılan ve gerekse yukarıda sözü edilen Roma dönemine ait bu tezgah, bazı değişikliklere uğramakla beraber günümüzde Anadolu'da kullanılan ve ismine el tezgahı denilen tezgahlarla aynı tezgahtır.

c) Uçları Ağırlıklı dikey Dokuma tezgahı

Uçları ağırlıklı dikey dokuma tezgahları, başta Anadolunun batısı ve Kıta Yunanistan olmak üzere Akdeniz çevresinde varolmuş kültürlerin kullandıkları dokuma tezgahıdır.
Anadoluda Kıbrıs ve Girit Adalarında Neolitik devire ait tabakalardan ele geçen dokuma tezgahı ağırlıkları bu tezgahların çok erken dönemlerden itibaren kullanıldığını işaret etmektedir,

Ayrıca Kıta Yunanistanda Korinthos Şehrinde de Neolitik dönemine tarihlenen bir konik ağırlık ele geçirilmiştir. Dokuma tezgahı ağırlıklarını andıran pişmiş toprak eserleri ayrıca kıta Yunanistan da ve Ege Adalarında birçok yerleşmede, Tunç Çağı’na ait tabakalarda rastlanmıştır.

Yine Tunç Çağı’nda, Anadolu’da da dokuma tezgahı ağırlıklarına rastlıyoruz. Bu dokuma tezgahı ağırlıkları bu günkü İsrail ve Lübnan sınırları içinde kalan birçok antik yerleşmede, Demir Çağı’na ait tabakalarda ele geçmiştir. Dokuma tezgahı ağırlıklarının Mısır’da da ele geçmesi, bu bölgede antik devir de yatay yer tezgahı ile uçları ağırlıklı dokuma tezgahı ile beraber kullanıldığını göstermiştir.

Otomasyon ve makineleşmenin evrimi

Avrupa da MS 3. yy’a kadar bilinmeyen ağızlık açma mekanizmaları Çinde çok gelişme göstermiş, hatta ilkel jakar makinası diyebileceğimiz sistemlerle karmaşık desenli kumaşlar dokunabilmiştir. Şüphesiz bu gelişme Çinin tek ipek üreticisi olmasında büyük rol oynamıştır.

Doğunun dokumacılıktaki üstünlüğü binlerce yıl devam etmiş, fakat bu esnada dokuma tezgahlarında sistem açısından büyük bir gelişmeye rastlanmamıştır.
  Ağızlığın oluşumu ve atkının tefelenmesi, kumaş kalitesini önemli ölçüde ıslah etmiş olmasına rağmen büyük bir insan gücü gerektiren atkı atma işlemi mekanize edilmeden tam olarak dokumacılığın gelişmesi mümkün olmamıştır.
  Kumaş eninin, dokumacı kolunun atışı ile sınırlandırılmış olması geniş kumaşlar için iki kişinin çalışmasını gerektiriyordu.

Dokumacılıkta binlerce yıl devam etmiş olan doğu üstünlüğü esnasında gerçekleşemeyen dokuma tezgahlarındaki sistem gelişimi son 850 yıl içerisinde "batı"da gerçekleştirilmiştir.
  Standart el tezgahı olarak belirtilen 12. yy dokuma sistemlerinde çözgü levendi arkaya, kumaş silindiri ise öne takılmaktadır ve çözgüler yatay gerdirilmektedir. Tarak şasiye yukarıda salınım yapabilecek biçimde mafsallanmıştır. Gücü çerçeveleri, çözgü tabakasının altında bulunan pedallar ayakta basılarak çalıştırılmaktadır ve mekik elle fırlatılmaktadır. Dokumacı tezgahın önünde bir sıraya oturmaktadır.

Sonraki 600 yıl içerisinde geniş dokuma tezgahları tasarımında önemli bir değişiklik olmamıştır. Karmaşık desenler pedallarla dokunamayacağı için tezgahın üst kısmında ayrıca bir insan tarafından çözgü gruplarının ayrıca kaytanlar vasıtasıyla kaldırılması gerekiyordu. Fakat temel tezgah dizaynı hiç değişmeden kalmıştır.

Dokuma tezgahının, dokuma makinesi haline gelmesi üç temel sistemin; atkı atma, ağızlık açma ve tefe vurma sistemlerinin mekanize edilerek, kol gücü yerine de başka bir gücün kullanılmasıyla mümkün olmuştur. Değişik enerji tiplerinin arasında 1500 yılında Leonardo De Vinci su ile çalışan bir tezgahı düşünmüştür.
  Dokuma tezgahının tasarımında 18.yüzyıla kadar önemli bir gelişme görülmemekle birlikte flaman dokumacıların birtakım çalışmaları olduğunu ve bunların İngilterede tezgah imalatına yeniden yön verildiğini bilmekteyiz.

Bu dönemin sonunda henüz insan gücünden başka bir enerji kullanımı söz konusu değilken, 1733 yılında İngiliz John Kay mekiğe tekerlekler takıp, basit bir mekanizma yardımıyla fırlatılmasını sağlamıştır. Çok basit gibi görünen bu sistem geliştirme işi, dokuma işlemini çok kolaylaştırmış ve üretimi olağanüstü artırmıştır. Çünkü dokumacı, ayakları ile pedallara basıp ağızlık açarken tek eliyle ortadan sarkan bir ipi çekerek atış yapabilmektedir. Yine tek elle salınım yaptırılan tarak atkıyı tefelemektedir. Enerji ve zamanlama, tamamı ile insan gücü ve atkı ile temin edilmesine rağmen ilk mekanizmalar kullanılmaya başlanmış olmaktadır.

Ticari bir kullanıma sahip olan ilk mekanik dokuma tezgahını Dr. Edmund Cartwright isimli bir İngiliz mucidi 1785'de gerçekleştirmiş ve patentini almıştır. Daha sonra bu tasarımını geliştiren Cartwright dokuma makinası sayılabilecek bir sistem imal etmiştir.

Yeni makinelerle birlikte dokumacılık evlerden,bu makineleri çalıştıran su gücünün ya da buhar gücünün bulunduğu fabrikalara taşındı. Böylece, kopan ipleri onarmak yada kırpıntıları toplamak için, makinaların altına kolayca girebilecek küçük yaşta çocuklar fabrikalarda çalıştırılmaya başlandı.

İngilterede özellikle atkı atma sisteminin geliştirilmesi ve tezgahın mekanize edilmesi yönünde çalışmalar devam ederken, Fransada daha çok desenlendirme faktörünün ön plana çıktığı görülmektedir. Fransız dokumacı ve mucitleri ağızlık açma sisitemleri üzerinde uğraşmışlardır. 1725'de Basile Bouchon tarafından "kaldırılması gereken çözgüleri şeçmek için" bir delikli karton yardımıyla çalışan ilk otomatik ağızlık açma cihazı bulunmuş ve daha sonra Falcon 1728'de delikli karton zincirini kullanmıştır. Vaucanson, bu mekanizmaları geliştirmiş ve ağızlık açma sistemlerinin gelişimi Jacquard'ın kendi ismiyle anılan Jakar makinasını icad etmesiyle doruğa ulaşmıştır.

Tezgahın mekanik hale getirilmesinden sonra ortaya çıkan sorun; herhangi iplik kopuşu veya arıza anında tezgahın durdurulması ve masuranın bitmesi halinde de mekiği değiştirmek içinse tezgahın durdurulmaması gerektiğiydi.
  1796 da Robert Miller tarafından, kısa atkı atıldığında tezgahı durduran bir mekanizma yapılmıştır. Daha sonra atkı kopuşu ya da mekiğin boş bitmesi durumunda tezgahı durduran mekanizmalar yapılmıştır.
  1822 de İngiliz mühendis R.Rrobert, o ana kadar olan tüm gelişmeleri bir araya getirerek ve bu mekanizmalardan yararlanmak süretiyle bir dokuma makinesi ortaya sunmuştur. Bu makineden çok sayıda imal edilmiştir.

Boşalan masuraların değiştirilmesi sorunu, Amerika'ya göç eden J.H.Northop tarafından yapımına İngilterede başladığı "otomatik bobin değiştirme" sisteminin 1894 de tamamlanmasıyla halledilmiştir. Tasarımının esası halen muhafaza edilen bu mekanizma dokumacılık tarihinin en önemli icatları arasındadır.

Kancalarla atkının atılabileceği düşünülerek ilk patent 1898 de alınmıştır. Bu konuda 1925 de Gabler sistemi, 1930 da ise Dewas sistemi geliştirilmiştir.

Hava jeti ile atkının atılabileceği ilk kez 1914 yılında düşünülmüş ise de gerçekleşebilmesi ve ticari bir önem kazanması 1980'lerde olmuştur.

1980'li yıllardan sonra elektronik ve bilgisayar sistemlerinin çok hızlı bir şekilde gelişmesinin ardından dokuma makinelerinde de özellikle üretim hızlarında yani dakikada atılan atkı atma sayılarında sürekli artış görülmektedir.
  İlk dokuma tezgahlarında, dokumacılar tam anlamıyla atkı ipliklerini çözgü ipliklerinin üzerine ve altına birer birer elle dokurlardı. Daha sonra, çerçeve gücü ve tarakların icadı, çözgü ipliklerinin gruplar halinde hareket ettirilmesi ve buna parelel olarak mekik atma tekniklerinin yardımıyla dokuma çok daha hızlı hale geldi.
  Günümüzde çoğu dokuma tezgahı mekiksizdir. Mekiksiz dokuma tezgahları, ticari olarak mevcut en hızlı dokuma tezgahlarıdır. Tüm dokuma süreçleri ve teknikleri hala aynıdır, tek fark, çözgü ve atkı ipliklerini hareket ettirmek için yeni tekniklerin geliştirilmiş olmasıdır.

Atkı ipliğini taşıma sistemlerine göre
      tezgah sınıfları

Dokuma işleminin 3 ana unsurdan ikincisi atkı atma veya atkı taşıma olarakta bilinen atkı transferidir,
Günümüzde, eski ağaç tezgahların yanı sıra, birçok farklı dokuma tezgahı vardır.
Atkı ipliğinin dokuma tezgâhı boyunca nasıl taşındığı, dokuma tezgahının sınıflandırmasını belirler.
a) Mekik dokuma tezgahları (Shuttle looms)
b) Projektil dokuma tezgahları (Projectile looms)
c) Rapier dokuma tezgahları (Rapier looms)
d) Jet dokuma tezgahları (Jet looms)

---

a) Mekik'li tezgahlar   (Shuttle looms)
Mekiğin yapısı  

Mekikler, genellikle Ağaç veya preslenmiş karbon lifi, bazen Plastik ve benzer malzemelerden yapılmış, içine iplik sarılmış masuralar yerleştirmek için masura haznesi olan, pürüzsüz kaygan yüzeyli, sivri uçlu bir atkı taşıma aparatıdır.
Mekiklerde bulunan bazı parça ve düzenekler;
Maşa, Atkı iplik masurasını mekik içerisinde sabit tutan maşa benzeri masura kıstırma parçası.
Makinacık, masuradaki ipliğin mekikten çıkışına klavuzluk yapan iplik kanallı parça.
Pösteki, mekiğin iç duvarına yapıştırılan atkı frenleme parçası.
Genellikle doğal veya yapay pösteki veya bir zemin üzerine peş peşe küçük halkalar şeklinde yerleştirilmiş muhtelif kalınlıklarda misineden yapılmıştır.
Pösteki, tüylü hayvan derisi
İplik kanalı, mekiğin sol mekik yuvadan sağ yuvaya yolculuğunda atkı ipliğine klavuzluk eden, mekiğin kumaş tarafına bakan dış yanağına makinacıktan itibaren uzunlamasına açılmış kanal
Tatör fişi penceresi, mekik her sol mekik yuvasına geldiğinde mekik içindeki masuranın iplik varlığını kontrol eden, tatör fişi denilen mekanik parçanın masuraya ulaşması için mekik üzerinde açılmış pencere.
Tatör fişi, masura üzerinde sadece rezerve ipliği kaldığında masura değiştirme mekanizmasını harekete geçiren mekanik bir düzeneğin tetikleyici parçasıdır.
5- Makas penceresi, masura değişimi esnasında atkı makasının biten masuranın ipliğini kesmek için yanaşacağı pencere.

a.1) Mekik'li el dokuma tezgahları
    (Shuttle hand looms)

Mekiğin haznesine atkı ipliği masurası yerleştirilip, ağızlık adı verilen alt ve üst çözgü ipliklerinin arasından çözgü iplikleri boyunca el ile fırlatılmasıyla çözgü ipliklerinin bir ucundan diğer ucuna geçirildiğinde, atkı ipliğinin tarak ile kumaşa yerleştirilmesi ile atkı atma işlemi tamamlanır, sonra alt çözgü iplikleri yukarı-üst çözgü iplikleri aşağı çekilerek ilk atkı atmada yapılan işlemin aynısı tekrar edilir, bu döngü çözgü ipliklerinin son metresi atkı ipliği ile dolduruluncaya kadar devam eder.

a.2) Mekik'li otomatik dokuma tezgahları
    (Shuttle automatic looms)

Mekiğin, mekik fırlatma mekanizmasından belirlenen zamanda hareket alan vuruş kolu, kamçı kolu gibi isimler verilen mekik fırlatma kollarından aldığı hareket ile, çözgü ağızlıkları arasında sağdan sola / soldan sağa serbest uçuş yaparak atkı ipliğini taşıdığı, mekik içindeki atkı ipliği masurası bittiğinde otomatik olarak masura değiştirebilen, çözgü veya atkı ipliği koptuğunda tezgahı otomatik olarak durduran mekanik veya elektronik düzeneklere sahip dokuma tezgahlarıdır.

b) Projektil'li dokuma tezgahı (Projectile loom)

Projektil'li tezgahlar, atkı ipliğini taşımak için, tezgahın enine göre sayıları değişen bir dizi minyatür mekikler kullanır. Atkı taşıma sırası gelen mekik fırlatma yuvasından çıkmadan atkı sunucusunun teslim ettiği ipliği yüklenmiş olarak fırlatma yuvasından finiş yuvasına kadar ağızlık içindeki rehberlerin oluşturduğu kanaldan serbest uçuş yapar, akı taşıma görevini tamamlayan mekik tefe altında çalışan bir taşıma zinciri ile tekrar uçuş yuvasına taşınır ve tekrar uçuş için sırasını bekler.
  Projektilli tezgahlarda atkı ipliği atkı akümülatörleri vasıtasıyla doğrudan atkı bobininden sağılır ve atkı sunucuları vasıtasıla mekiklere teslim edilir.

c) Rapier'li dokuma tezgahları ( Rapier looms )

Rapier dokuma tezgahlarının sert ve esnek şeritli modelleri vardır, rapier şeritleri çelik veya karbon lifi (carbon fiber) takviyeli sentetik malzemelerden yapılmıştır. Sert ve tek şeritli bir dokuma tegahında atkı ipliğini tezgah boyunca çeken bir şerit vardır. Esnek şeritli bir rapierli dokuma tezgahı sağ ve sol olmak üzere iki şerite sahiptir atkı ipliğini tezgahın ½ sine kadar taşıyan sol şerit ortada sağ şerite teslim edecektir, yolun geri kalanını sağ şerit tamamlayıp atkı taşıma işlemini bitirecektir. Rapier'li tezgahlarda da atkı ipliği atkı akümülatörleri vasıtasıyla doğrudan atkı bobininden sağılır ve atkı sunucuları vasıtasıla şerit ucundaki atkı taşıma mekanizmasına teslim edilir.

d) Jet dokuma tezgahları ( Jet looms )

Jet dokuma tezgahları, dokuma işlemi sırasında atkı ipliklerini basınçlı su veya hava vasıtasıyla taşıyan tezgahlardır. jet tezgahlarının özel dizayn edilmiş memeciklerinden (nozzle), ayarlanabilir yüksek hızlarda su veya hava zerreciklerini atkı kanalına püskürtmesi sonucunda atkı kanalında atkının gidiş yönünde oluşan akışla atkıyı taşıyan sistemlerdir.

d.1) Hava jet'li dokuma tezgahları
    (Air jet looms)

Hava jet'li dokuma tezgahı, İsminden de anlaşılacağı gibi dokuma esnasında atkı ipliğini ağızlık içinde basınçlı hava ile taşıyan düzeneklere sahip dokuma makineleridir.
  Hava jet'li dokuma tezgahlarına has en belirgin düzenek dokuma tarağındadır, bu tezgahların tarakları hava düzelerinden (nozzle) atkı ipliğini taşımak üzere istikamet verilerek püskürtülen havanın akışına rehberlik ederek çabuk dağılmasını önlemek ve havanın atkı ipliğini taşıma kabiliyetini maksimum seviyede tutmak üzere kanallı tarak olarak dizayn edilmiştir, yine aynı amaçla havanın ve atkı ipliğinin akış hızını kolaylaştırmak için tarak dişleri hava akış yönüne belirli bir açı ile eğimli olarak dizilmiştir, tarak üzerindeki bu kanala hava kanalı veya atkı kanalı denilebilir.

Hava jet'li makinelerde atkı taşıma elemanları, atkıya ilk fırlatmayı yapan ana düze (main nozzle) ve ilk fırlatmadan hemen sonra kademe kademe belirli aralıklarla devreye giren taşıyıcı düzelerdir, tezgahtaki ana düze sayısı atkı renk sayısı ile doğru orantılıdır, taşıyıcı düze sayısı ise tarak boyu ile orantılı bir sayıdadır.

Atkı ipliği atkı bobininden atkı akümülatörüne tarak enine göre belirlenen bir uzunlukta depolanır, (bu depolama bir atkılıktır) atkının uç kısmı ana düzenin içindedir ve bir takım kıstırıcı veya tırnak ile kontrol altındadır, atkı fırlatma zamanı geldiğinde tamamen serbest kalacaktır, tefe atkı fırlatma derece ve pozisyonuna geldiğinde ana düzeye yüklenen basınçlı havanın püskürtülmesi ile düze içindeki atkı ipliği ağızlık içinde belirli bir bölgeye kadar taşınacak, bu bölgeden sonra atkı ipliğini tasıyıcı düzeler teslim alıp tezgahın diğer ucuna geçirecektir.
  Bu sistemin atkıyı taşıma adımları tıpkı atletizmdeki bayrak yarışı gibidir, start bölgesinden belirli bir hızla çıkan atkı ipliği taşıyıcı düzeler bölgelerinin herhangi birinde çıkış hızından daha düşük bir hıza maruz kalmamalıdır, örneğin 100 km/h hızla uçan bir atkı ipliğinin ucu yeni bir taşıma grubu sahasına girdiğinde oradaki hız 90 km/h ise, ipliğin arka tarafı 100, ön tarafı 90 km/h hıza maruz kalacağından arka tarafın öne doğru yığılması kaçınılmaz olacaktır, bu durum atkının zamanında varış noktasına ulaşamayacağı için atkı duruşuna sebep olacak veya atkının yığılması kumaş kalitesine yansıyacaktır.

d.2) Su jet'li dokuma tezgahları
    (Water jet looms)

Su jet'li dokuma tezgahları atkı taşıma işlemini bir düze (nozzle) vasıtasıyla basınçlı su ile gerçekleştiren dokuma makineleridir. Atkı ipliği atkı bobininden atkı akümülatörüne tarak enine göre belirlenen bir uzunlukta depolanır, (bu depolama bir atkılıktır) atkının uç kısmı su jeti düzesindedir ve kontrol altındadır, atkı fırlatma zamanı geldiğinde tamamen serbest kalacaktır, tefe atkı fırlatma derece ve pozisyonuna geldiğinde jet'e yüklenen basınçlı su, zerrecikler halinde basınçlı ve odaklı bir püskürtme ile atkı ipliğini ağızlık içinde taşıyarak tezgahın diğer ucuna geçirecektir.
  Su jet'li sistemde atkı taşıma bir ana düze (main nozzle) ile gerçekleşmektedir, hava jetli sistemdeki gibi yardımcı taşıyıcı düzelere ihtiyaç duyulmamıştır.

Su jetli dokumada işlem sulu bir ortamda gerçekleştiğinden sınırlı bir kumaş dokuma kapasitesi vardır. Su emiciliği olmayan, ıslandığında mukavemetini kaybetmeyen (nylon) Naylon, (terylene) Terilen, (fiberglass) Cam elyafı v.b sentetik filament iplikler kullanılmaktadır, bu iplikler ile yapılabilecek kumaşlar şemsiye, yağmurluk, astarlık, spor kıyafetleri, perdelikler ve endüstrilik kumaşlardır.
  Dokuma işlemi esnası veya sonrasında kumaş üzerinde kalan suyu uzaklaştırmak için sıkma, emme veya kurutma gibi işlemler kullanılmaktadır.

Ağızlık açma mekanizmalarına göre
      tezgah sınıfları

Ağızlık açma, atkı atma ve tefeleme olarak 3 ana başlıkta toplanan dokuma işleminin, birinci adımı ağızlık açmadır. Ağızlık açma sistemleri tezgahın bünyesinde veya dışında olabilir, ancak tamamı hareketini tezgahtan alır ve tezgah ile senkronize çalışma zorunluluğu vardır.
  Buna göre dokuma tezgahları, bazen ağızlık açma sistem, mekanizma ve makineleri ile adlandırılır, bu adlandırma aşağıdaki gibi sıralanabilir.

a) Ayaklı dokuma tezgahları (pedal looms)
b) Eksantrikli dokuma tezgahları (eccentric (cam) looms)
c) Armürlü dokuma tezgahları (dobby looms)
d) Jakarlı dokuma tezgahları (jacquard looms)

a) Ayaklı dokuma tezgahları (pedal looms)

En ilkelinden en modernine, bir grup çözgü aşağı, bir grup çözgü yukarı prensibiyle, sadece 1/1 örgü dokumak üzere dizayn edilmiş tezgahlardır. Türkçe karşılığı ayaklı veya pedallı dokuma tezgahı olan bu sistem, Günümüzün modern tezgahlarında çok yüksek devirlere uygun pozitif bir ağızlık açma sistemidir.

Eksantrikli dokuma tezgahları
    (eccentric (cam) loom)

Negatif ağızlık açma sistemi ile çalışan eksantrikli dokuma tezgahları eksantriklerin merkezindeki dairesel hareketi belirli bir plan doğrultusunda dış çevresinde oluşturulan girinti ve çıkıntılar, yani baskı burunları (cam) vasıtasıyla karşısına yerleştirilen malzemeye baskı uygulamak suretiyle gücü çerçevelerini aşağı ya da yukarı doğru hareket ettirerek negatif ağızlık oluşturan eksantrikler grubundan oluşan bir ağızlık açma sistemiyle çalışan tezgahlardır.

Yanyana dizilen bir grup eksantrikten krank milinin veya başka bir ifadeyle tezgahın 360 derecelik her bir turunda grup içindeki eksantriklerden hangilerinin baskı burunlarının görev yapacağını örgü raporuna göre dizilmiş ve tezgaha monte edilmiş eksantrik kombinasyonu belirleyecektir.

Eksantriklerin baskı burunu oluşturulmuş bölümlerini (dolu) aktif, burunsuz bölümlerini (boş) pasif olarak adladırırsak, eksantrikler bünyesindeki aktif ve pasif bölgelerin toplamını kastederek 3,4,5 ve 6 zamanlı olarak dizayn edilmişlerdir, buradaki zaman dokuma tezgahının 360 derecelik bir turunu (devir) ifade eder, şöyleki 3 zamanlı bir eksantrik aktif ve pasif toplamı 3 bölümden oluşmuştur, bu bölümlerin her biri tezgahın 360 derecelik bir turunda görev yapacak, tezgah 3 tur (devir) yaptığında eksantrikte görevini tamamlamış ve başa dönmüş olacaktır, aynı şekilde 6 zamanlı bir eksantrikler grubuyla çalışması gereken bir dokuma tezgahı 360 derecelik 6 tur (devir) yaptığında eksantrikler grubu başlangıç noktasına gelmiş olacaktır.

Eksantrik kombinasyonları ile standart örgüler 1/1 bezayağı - 2/1 dimi - 1/2 dimi - 2/2 dimi - 2/2 panama - 3/1 dimi ve 4/1 saten örgüler yapılabildiği gibi, zaman olarak birbirine uygun eksantik gurubu oluşturmak suretiyle standart dışı (fantezi) örgüler elde edilebilir, bunun için en uygun grup 4 zamanlı eksantrikler grubudur çünkü 1/1 - 2/2 - 3/1 ve 1/3 örgü yapacak eksantrikler 4 zamanlı eksantriklerdir ve aynı kombinasyon içinde kullanılabilirler.

Eksantriklerin yapısı
Dairesel hareketleri farklı amaçlar için kullanmak üzere dairesel yapıdaki disklerin dış çember bölgesine (sırtına) kullanım amacına uygun girinti ve çıkıntılar işlenmiş, bu nedenle dış çevresi elips yapılı disklerdir, bu girinti ve çıkıntılar kullanım amacının gerektirdiği başlama noktası, süre ve bitiş noktası olarak milimetrik hassasiyete sahip yapıdadırlar. Ayrıca kullanım amaçlarına göre bazı eksantrikler içten çalışmak üzere içten elips yapıda olabildiği gibi bazıları da disk yanağına açılan elips kanallar vasıtasıyla yanal çalışan eksantriklerdir.
Not: Negatif ağızlık açma sistemlerinde gücü çerçevelerinin hareketini ağızlık açma mekanizma veya makineleri sağlarken geri dönüşünü çerçeveler üzerindeki yaylar sağlamaktadır.
Pozitif ağızlık açma sisteminde ise gücü çerçevelerinin hareketini ve geri dönüşünü ağızlık açma mekanizma veya makineleri sağlamaktadır.

Armürlü dokuma tezgahları     (dobby loom)

Armürlü dokuma tezgahı, ayaklı ve eksatrikli dokuma tezgahına bir alternatiftir, ancak armür mekanizması oldukça geniş desen üretme kapasitesine sahiptir. Her üçü de tezgahta kullanılacak toplam çözgü ipliğinin tamamını tek tek gücü (heddles) adı verilen aparatların deliklerinden geçirilip birden çok çerçeveye (frame) tutturulduğu zemin tezgahlarıdır.

Armürlü tezgahta da her bir çerçeve (frame) bir dizi ipliği kontrol eder. Birkaç çerçevenin aynı anda yükseltilmesi veya indirilmesi, içinden atkı ipliğini içeren mekiğin (shuttle) atılabileceği çok çeşitli olası ağızlık (sheds) sağlar.

a) Mekanik armürlü dokuma tezgahı

Hareket ettirilecek çerçeveyi seçmek için her birinin üzerine desen dişleri olan yatay desen çubukları dizesi veya aynı jakarlı tezgahlardaki gibi delikli desen kartonu kullanır.

Desen dişleri

Desen dişleri, plastik malzemeden yapılmış, seçilecek çerçevenin mandalını tetikleyecek yapıda çocuk dişine benzer baskı burunlarıdır.
  Her desen çubuğunda baştan sona desen dişlerinin takılacağı 2 sıra delikler mevcuttur,
1.sıradaki deliklere; 1. ağızlıkta seçilecek çerçevelere karşılık gelen deliklere dişler takılır, diğer delikler boş bırakılır, boş bırakılan delikler işlevsizdir.
2.sıradaki deliklerde aynı şekilde 2.ağızlıkta seçilecek çerçevelere karşılık gelen deliklere dişler takılır, aynı işlem desen raporu tamamlanıncaya kadar yeni desen çubuğu ekleyerek devam eder.
  Desen çubukları desen tomruğu denilen desen çubukların oturduğu yatay kanalları olan yuvarlak bir malzeme tarafından taşındığı için desen raporu çok kısa olsa bile rapor tekrarlarıyla çoğaltıp desen tomruğunun tüm yatay kanallarını kaplayacak şekilde rulo haline getirilerek çalıştırılabilir, desen rapor boyu desen tomruğu kapasitesinin üzerinde olabilir, bu durum için çeşitli düzenekler vardır, desen boyunun (uzunluğunun) limitini bu düzeneklerin kabiliyeti belirler.

Desen kartonu

Desen kartonları da rulo çalışma prensibiyle desen tomruğunun iki tarafındaki taşıma iğneleri vasıtayla hareket ederler, bu hareket dokuma tezgahının her bir turunda (devir) bir adımdır, desen kartonunun her adımda hareket ettirilecek çerçevelere karşılık gelen noktalara delik açılır, tezgah ağızlık açma pozisyonuna geldiğinde armür makinasının tetikleme çubukları harekete geçer ve açılan bu deliklerden geçerek hareket ettirilecek çerçevelerin hareket mandallarını tetiklerler.

Önceleri kuvvetlendirilmiş kartondan yapılmış olan ancak plastik sanayiinin gelişmesiyle daha dayanıklı olan plastik bazlı malzemelerden yapılmıştır zira desen kartonları tezgahın her ağızlık açma pozisyonunda armür makinesinin tetikleme çubuklarının yoklama darbelerine maruz kalırlar, bu yoklama darbeleri zamanla kartonun darbe alan noktalarını yıpratır ve delik açar, dolayısıyla desen raporunda olmayan bu delikten giren tetikleme çubuğu desen raporunda olmayan bir çerçeveyi hareket ettireceğinden desen dışı bu hareket kumaşa hata olarak yansıyacaktır.

b) Elektronik armürlü dokuma tezgahı:

Çerçeveleri seçmek için bir dizi solenoid (elektromanyetik bobin) veya diğer elektrikli cihazlar kullanır. Bu solenoidlerin aktivasyonu bir bilgisayar programının kontrolü altındadır. Her iki durumda da seçilen çerçeveler, armür pedallarına belirlenen zaman ve sürede baskı uygulayan armür iç eksantrikleri vasıtasıyla mekanik olarak kaldırılır veya indirilir. Armürde elektroniğin katkısı, çerçeve seçmeye yarayan mekanik parçaları ortadan kaldırmış, desen girişine hız ve daha uzun desen uzunluklarına imkan sağlamıştır
  Armürlü dokuma tezgahları ilk olarak Joseph Marie Jacquard'ın, tek tek gücüleri ve çözgü ipliklerini kaldırmak için bir tezgahın üzerine monte edilebilen Jakar cihazını icat etmesinden yaklaşık 40 yıl sonra, 1843 civarında ortaya çıkmıştır.

Jakarlı dokuma tezgahı     (jacquard loom)

Dokumada kullanılan her çözgü ipliğinin bağımsız hareket edebildiği, bu özelliğinden dolayı sınırsız çeşitlilikte desen oluşturabilen ağızlık açma sistemine sahip jakar makinesi monte edilmiş dokuma makineleridir.
  Jakar makinesi herhangi bir dokuma tezgahı ile sınırlı değildir, dolayısıyla jakarlı deyimi de herhangi bir kumaş ile sınırlı değildir.

Jakar makinesi

Dokumada kullanılacak her çözgü ipliğine bağımsız hareket kabiliyeti sağlayan bir ağızlık açma makinasıdır. Jakarlı ağızlık açma sistemi sınırsız çeşitlilikte desen dokumasını ve otomatik olarak üretilmesini mümkün kılan mekanik ve elektronik çeşitleri olan bir ağızlık açma makinesidir.

Jakar makinesinin mucidi Fransız dokumacı ve tüccar Joseph-Marie Jacquard 1804'te yeni icadının patentini almasıyla desenli kumaşın dokunmasında bir devrim başlattı. Joseph-Marie Jacquard'ın buluşu desenli kumaş üretimini baştan aşağı değiştirdi. Ancak hepsi burada bitmedi. Bir makineye (dokuma tezgahına) bir işlemi (dokuma) gerçekleştirme talimatı verirken, tıpkı bilgisayarlardaki 0 ve 1 gibi delikli ve deliksiz şeklinde ikili kod sistemi kullanılması insan makine etkileşiminde bir devrimin yaşanmasını sağlayıp bilgisayar programlamanın doğuşunu başlatmıştır.
  Jakarlı dokuma tezgahındaki değiştirilebilir delikli kartlar ilk bilgisayarların tasarlanmasına ilham verdiği için genellikle modern bilgisayarın öncülü kabul edilir.
  Jakarlı dokuma tezgahı sadece dokuma endüstrisinde devrim yaratmakla kalmadı, aynı zamanda gelecekteki bilgisayar programları için temel oluşturdu. Jakarda kullanılan ve bir işlemi kontrol etmeye yarayan değiştirilebilir delikli kartlar bilgi işlem donanımı tarihinde önemli bir adım kabul edilir.
  Kartları değiştirerek dokuma tezgâhının üreteceği dokumanın modelini değiştirme yeteneği, bilgisayarı programlamanın ve veri girişinin geliştirilmesinde önemli bir kavramsal öncü olmuştur.

a) Mekanik jakar makinesi

Her atkı atımından önce aşağıda ve yukarıda kalacak çözgü ipliklerini belirleyen, desen kartonu denilen kuvvetlendirilmiş karton veya plastik malzemeden yapılmış delikli uzun ruloların desen delikleri vasıtasıyla ağızlık açma işlemini gerçekleştiren, desen kartonu uzunluğu tasarlanan desenin uzunluğu kadar olan, her tefe hareketinde bir kademe ilerleyen, her kademesinde o kademede üste çıkacak olan çözgü ipliklerinin tetikleme çubuklarının içine gireceği sayıda deliği olan, bu deliklere giren tetikleme çubuklarının tetikleyeceği kancaya bağlı olan çözgü ipliklerini mekanik olarak yukarıya çekme işlemini gerçekleştiren, mekanik tam otomatik ağızlık açma makinesidir.

b) Elektronik jakar makinesi

Mekanik jakar makinelerinde bulunan delikli desen rulolarının yerine çözgü ipliklerinin hareketlerini elektromanyetik mıknatıslar ile sağlayan modern teknoloji ağızlık açma sistemidir.
  Bu teknolojiyle, Jakar makinesi kapasitesi önemli ölçüde artmış, 10.000'den fazla çözgü ipliğine bağımsız hareket verecek kadar genişlemiştir, bu da tekrarlara ve simetrik tasarımlara olan ihtiyacı ortadan kaldırmış, neredeyse sonsuz çok yönlü tasarımların işlenmesini sağlamıştır.

Ürün kategorisine göre tezgah sınıfları

---

Halı dokuma tezgahı (Carpet weaving loom)
Havlu dokuma tezgahı (Towel weaving loom)
Kadife dokuma tezgahı (Velvet weaving loom)
Kumaş dokuma tezgahı (Fabric weaving loom) ve benzeri tezgahlardır.
.

---

---

End of Page